Terminem kardynał w starożytnym Kościele określano proboszczów ponad dwudziestu głównych świątyń Rzymu. Z czasem stał się on tytułem przysługującym także biskupom 7 diecezji podrzymskich, mającym prawo odprawiania Mszy Świętej w głównych bazylikach miasta, oraz 14 diakonom opiekującym się poszczególnymi dzielnicami stolicy Państwa Kościelnego.

W zależności od pełnionej funkcji oraz stopnia święceń, przysługiwały im tytuły: kardynała biskupa, kardynała prezbitera i kardynała diakona. Grono to stanowiło rodzaj rady czy też senatu przy Ojcu Świętym.

Prestiż, jaki obecnie związany jest z urzędem kardynała, wynika w dużej mierze z przywileju udziału dzierżących go duchownych w wyborach papieża. Pierwotnie nowego biskupa Rzymu wskazywał lud Wiecznego Miasta, naturalnie przy udziale duchowieństwa. Niestety, na wynik takich wyborów często wpływ miała polityka wewnętrzna (współzawodnictwo między rodami rzymskimi) i międzynarodowa (wpływy cesarza i innych monarchów). Nic więc dziwnego, że pojawiło się kilku papieży niepotrafiących sprostać wysokim standardom duchowym, których wymaga urząd ziemskiego namiestnika Chrystusa Pana. Stąd do dziś niektóre ich czyny stanowią pożywkę dla krytyków Kościoła, a u katolików wspomnienie o ich pontyfikatach wywołuje rumieniec zażenowania.

Aby wykluczyć, a przynajmniej ograniczyć tego typu przypadki, papież Mikołaj II, w roku 1059 powierzył prawo wyboru papieży wąskiemu gronu kardynałów biskupów. Ponad sto lat później, w 1179 roku, Aleksander III rozszerzył to grono o kardynałów prezbiterów i kardynałów diakonów.

W 1245 roku Ojciec Święty Innocenty IV nadał członkom kolegium kardynalskiego honorowy przywilej pierwszeństwa przed patriarchami i arcybiskupami. Na znak wysokiej pozycji w Kościele mogli nosić czerwony kapelusz pielgrzymi. Kolor symbolizował gotowość właściciela do przelania krwi za Chrystusa. Kapelusz, podobnie jak ozdobiony szafirem pierścień, wręczał nominatowi papież. Wypowiadał przy tym następujące słowa: Na pochwałę Boga i dla ozdoby Stolicy Apostolskiej przyjmij ten czerwony kapelusz, oznakę godności kardynalskiej. Niech będzie on znakiem, że dla wywyższenia wiary świętej, dla pokoju i spokoju chrześcijaństwa, dla wzrostu i trwałości Świętego Kościoła Rzymskiego musisz się okazać nieustraszonym aż do przelania krwi. Obecnie, gdy kapelusz kardynalski wyszedł z użycia, podobną formułę wypowiada Namiestnik Pana Jezusa nakładając na głowę nominata szkarłatny biret.

Należy podkreślić, że to nakrycie głowy ma długą tradycję. Prawo do noszenia czerwonego biretu, a także purpurowego płaszcza (i dosiadania białego konia okrytego czerwonym czaprakiem), otrzymali kardynałowie jeszcze od papieża Pawła II w roku 1464. Nieco wcześniej Bonifacy IX (1389–1404) dał im przywilej ubierania czerwonej sutanny.

W średniowieczu kolegium kardynalskie liczyło z reguły poniżej 30 członków. W 1586 roku Ojciec Święty Sykstus IV podniósł ich liczbę do 70 (6 kardynałów biskupów, 50 kardynałów prezbiterów oraz 14 kardynałów diakonów). Z czasem jednak potrzeby Kościoła sprawiły, że to grono się powiększyło. Obecnie zalicza się do niego 128 hierarchów, z tym że prawo do udziału w wyborze papieża (konklawe) mają tylko ci purpuraci, którzy nie ukończyli jeszcze 80. roku życia.

Kardynałowie są czasem nazywani książętami Kościoła. I rzeczywiście, taki tytuł przysługuje im od pontyfikatu Innocentego X. Wcześniej, w roku 1630, papież Urban VIII obdarzył ich tytułem eminencja. Władzę swą kardynałowie sprawują kolegialnie, w ramach kongregacji, lub też zasiadając w różnego rodzaju kolegiach i dykasteriach kurii rzymskiej.

Pierwsi Polacy otrzymali nominacje kardynalskie na początku XV wieku, nie wszyscy jednak przyjęli ofiarowywaną im godność. Do wybitniejszych książąt Kościoła należeli biskupi: Zbigniew Oleśnicki, Fryderyk Jagiellończyk, Stanisław Hozjusz, Jerzy Radziwiłł, Bernard Maciejowski. Kardynałami zostali także synowie Zygmunta III Wazy – bp Jan Albert Waza i Jan Kazimierz. Ten drugi zrzekł się godności po przyjęciu korony króla Polski. W tym miejscu należy zaznaczyć, że tytuł kardynała diakona mogli otrzymać nie tylko kapłani, ale także mężczyźni posiadający niższe święcenia duchowne.

Także w późniejszych wiekach w kolegium kardynalskim zasiadali przedstawiciele Kościoła polskiego. Jeden z nich, kard. Karol Wojtyła, został papieżem i sam powoływał nowych członków kolegium. Obecnie czerwone szaty nosi czterech Polaków, z czego jeden przekroczył wiek 80 lat.