W połowie sierpnia w Krakowie zakończyła się druga edycja Festiwalu Musica Divina. Być może część z Was, Drodzy Przyjaciele, wybrała się na koncerty i mogła posłuchać muzyki sakralnej w takim brzmieniu, w jakim chcielibyśmy, aby rozbrzmiewała w naszych świątyniach. Jedną z pereł festiwalu były solowe francuskie kantaty z przełomu XVII i XVIII wieku, których teksty oparte są na biblijnych historiach. Prawdziwe lekcje Starego Przymierza uwiecznione na płycie.

Czym były solowe kantaty? Rozrywką – podobnie jak opera, która narodziła się we Włoszech na skutek działalności grupy zapaleńców – cameraty florenckiej – starającej się przywrócić słowu jego wysokie znaczenie w świecie muzyki. To przywrócenie wagi słowa doskonale widać w skromnej obsadzie kantat – klawesyn, viola da gamba, czasem skrzypce i – najważniejszy! – głos ludzki. Utwory te, najczęściej niezbyt długie, służyły wykwintnej i szlachetnej rozrywce arystokratów, w których wykształceniu muzyka zajmowała poczesne miejsce, dlatego większość traktowała o tematach mitologicznych. Historie te stanowiły kanon wiedzy ludzi dobrze wykształconych. Nie brakowało także wątków miłosnych, sielanek, muzycznych żartów i przypowiastek.

Podobnie jak opera prędko spłodziła swój religijny odpowiednik – oratorium, tak kantata solowa, mając na względzie wiarę wielu szlachetnie urodzonych, sięgnęła po tematykę biblijną, a konkretnie po teksty starego zakonu.

Judyta i Holofernes

Nowy Testament zawiera w zasadzie tylko jedną spójną opowieść (ale za to jaką). Historię Chrystusa – naszego Zbawienia. Z kolei Stary Testament aż roi się od wielu dramatycznych epizodów, które w całości składają się na pradzieje tej jednej jedynej, najważniejszej. Czy jest sens w nie wnikać?

Święta lektura słowa wprowadza człowieka w tajemnicę Bożej obecności w historii zbawienia. Bo czytać to nie znaczy tylko rozumieć słowa, lecz przede wszystkim wnikać w głębszy sens historii i odnajdywać w niej Boga i siebie – pisze Michał Wilk w książeczce dołączonej do płyty, na której te kantaty zostały wykonane przez zespół Ensemble Barocum ze swoja znakomitą śpiewaczką – Kanadyjką Stefanie True.

Cenne to słowa. Z jednej strony mówią o tym, że warto sięgać do przeszłości, bo są w niej nasze duchowe korzenie, a z drugiej, warto je nie tylko poznawać, ale i głębiej rozumieć – na przykład dzięki słuchaniu, kiedy lektura jest wzbogacona o znaczenia, jakie niesie język muzyczny.

Dla przykładu weźmy jedną z najciekawszych kantat – Judith ou la mort d’Holoferne Sebastiena de Brossarda (1655–1730), opowiadającą dzieje Judyty, która uwodzi, a następnie pozbawia głowy Holofernesa, by ratować z oblężenia rodzinne miasto. O języku tej kantaty mówi Mateusz Kowalski, gambista Ensemble Barocum:

De Brossard bardzo swoją muzykę urozmaicił, szczególnie w węzłowych momentach tej historii. Gdy Holofernes zasypia, pojawia się aria „Sommeil déjà de ses pavots épais” (fr. już sen swą gęstą zasłoną przykrył…). Staraliśmy się grać ją w spokojny, stonowany, kołyszący sposób. Zaraz potem następuje moment, gdy Judyta dobywa miecza i ucina mu głowę. To jest oddane szybkim ruchem szesnastkowym skrzypiec.

Wezbrane muzyczne tempo – szybki ruch – oddaje gwałtowność chwili, w której odwaga i zdecydowanie Judyty triumfują.

Przejście Izraelitów przez Morze Czerwone

Z kolei kantata autorstwa Élisabeth Jacquet de La Guerre, jedynej kobiety kompozytorki na płycie, opowiada dzieje przejścia Izraelitów przez Morze Czerwone. Kowalski wskazuje:

Na początku kantaty jest taki moment, kiedy Izraelici dochodzą do Morza, a ono jest wciąż zamknięte. Wiedzą, że ściga ich faraon z wojskiem, boją się, że za moment zginą i rodzą się w nich wątpliwości, czy Bóg ich uchroni. Ilustrację tego stanowi fragment instrumentalny, w którym regularnej linii skrzypiec przeciwstawiona jest partia basu, gdzie na jedną ćwierćnutę przypada siedem szybkich wartości. To się pojawia dokładnie po słowie „incertitude”, czyli „niepewność” - skrzypce i viola, moim zdaniem w zamierzony sposób, nie spotykają się do końca.

Czy z łatwością zwrócilibyśmy uwagę na tę niepewność, która narodziła się w Izraelitach podczas ich ucieczki? Myślę, że nie. Niemal w każdym utworze, w miarę słuchania, odkryjemy dające do myślenia smaczki, które wynikają ni mniej, ni więcej z muzycznej retoryki – sposobu przekazywania głosem i instrumentami znaczeń.

Drodzy Przyjaciele, przy tworzeniu tej płyty miałem swój skromny udział, więc nie traktujcie tego tekstu jako recenzji. Polecam Wam ją ze szczerego serca, bo jestem przekonany, że właśnie Wy, Czytelnicy Przymierza…, chętnie dacie się tej muzyce poprowadzić wprost do biblijnych tekstów. Może po to, by porównać własne ich odczuwanie z tym, jak widzieli (i słyszeli) je kompozytorzy, a nade wszystko po to, by wnikać w głębszy sens historii i odnajdywać w niej Boga i siebie.

Mateusz Ciupka