Dążenie do podobania się Bogu, czyli do doskonałości, jest najważniejszym elementem życia chrześcijan. Od samego początku istnienia Kościoła byli ludzie, którzy w sposób szczególny starali się postępować na tej drodze więcej niż inni, modląc się, poszcząc, studiując Pismo Święte czy wreszcie wyrzekając się życia małżeńskiego i dóbr doczesnych. W pierwszych dwóch wiekach chrześcijaństwa, nawet gdy szukali samotności, żyli jednak w społeczeństwie, nie separując się od niego całkowicie.

Śladem Jezusa i Jana Chrzciciela

Ideał ascetycznego życia w odosobnieniu narodził się dopiero w III wieku, gdy Kościół wyszedł z katakumb. Wzór wskazywał sam Chrystus, który wielokrotnie oddalał się na pustynię, by pościć i modlić się, a także św. Jan Chrzciciel. Propagatorem nowej formy życia chrześcijańskiego był m.in. Orygenes. Wysunął on koncepcję ascezy jako białego, tzn. bezkrwawego męczeństwa.

Kolebką życia pustelniczego był Egipt. Tamtejsze pustynie napełniły się chrześcijanami chcącymi poprzez wyrzeczenia i modlitwę naśladować Chrystusa. Jako że pędzili oni samotne życie, otrzymali nazwę mnichów, od greckiego słowa monos, co znaczy – sam. Utrzymywali się głównie z pracy rąk, np. wyplatania mat, koszów, uprawy ziemi itp. Podczas pracy modlili się. Ci wykształceni godzinami studiowali Pismo Święte.

Uczniowie

Osobowości takie, jak wybitny asceta św. Antoni, przyciągały na pustynię licznych naśladowców. By ustrzec się ewentualnych błędów, pragnęli oni podpatrzeć, jak żyje doświadczony pustelnik. Wokół szałasów czy grot mistrzów wyrastały niemal miasteczka zamieszkałe przez uczniów. Na nic zdały się ucieczki szukających spokoju i samotności pustelników do innych miejsc, bo wkrótce naśladowcy zjawiali się na nowo. Święty Antoni zmieniał swoją pustelnię trzy razy, nim udało mu się znaleźć spokój.

Nie wszyscy jednak doświadczeni pustelnicy byli w tej sprawie tak zdeterminowani jak Antoni. Wielu w roli przewodników duchowych odnajdywało się doskonale. W takim przypadku wspomniane osady mnisze, zwane ławrami, nabierały cech trwałości. Mieszkający w nich mnisi część tygodnia spędzali w samotności, na niedzielę schodzili się, by razem wysłuchać Mszy Świętej, odprawionej przez kapłana z pobliskiej parafii.

Powstanie klasztorów

Inaczej do tej sprawy podszedł św. Pachomiusz. Na podstawie własnych doświadczeń uznał, że najlepszą formą ubogacenia duszy jest oddanie się ascezie, bez wyrzekania się jednak korzyści (także duchowych) płynących z życia w społeczności.

W zorganizowanych przez niego klasztorach panowała ostra dyscyplina. Mnisi podzieleni na mniejsze wspólnoty mieszkali w oddzielnych domach. Oprócz małych cel, w budynkach mieścił się także refektarz i oratorium. Każda z tych wspólnot posiadała własnego przełożonego. Na czele całego klasztoru stał opat. Klasztor oddzielał od świata zewnętrznego mur. Ta forma życia zakonnego nosiła nazwę cenobickiej, od słowa greckiego koinos bios – „wspólne życie”Często w klasztorach pachomiańskich mieszkały setki zakonników. Z punktu widzenia ekonomicznego, te wspólnoty stanowiły ogromne przedsiębiorstwa produkcyjne.

Zazwyczaj ich opaci odgrywali poważną rolę w lokalnych społecznościach. Nie tylko wspomagali ubogich, ale także ujmowali się za krzywdzonymi i uciskanymi.

Ciekawą postacią wśród pustelników był św. Szymon Słupnik. Zamieszkał on na platformie kamiennej; na niej żył, modlił się i medytował. Gdy sława jego pobożności rozeszła się po świecie i zaczęli go nachodzić liczni goście, poprosił o podniesienie platformy w górę. Z czasem konstrukcja, na której mieszkał, przekształciła się w wysoki słup.

Mądrość ojców pustyni

Jednym z ćwiczeń duchowych, jakie praktykowali pustelnicy, było sprzyjające kontemplacji Boga milczenie. Zafascynowani życiem świątobliwych mnichów ludzie prosili ich często o porady i oczekiwali z wielką niecierpliwością na odpowiedź. Wyważone, przemyślane i co ważne, także przemodlone słowa mędrców pustyni, z szacunkiem były przyjmowane, często spisywane. Do dziś stanowią pouczającą lekturę.

Choć klimat Europy Zachodniej mniej sprzyjał życiu pustelniczemu, także tu pojawili się pustelnicy.

Po ponad stu latach rolę Pachomiusza spełnił na tych terenach św. Benedykt z Nursji, założyciel potężnego zakonu nazwanego od jego imienia benedyktyńskim.